Rosnące oddziaływanie mediów na rzeczywistość społeczną jest zauważalne zarówno w obszarze nabywania wiedzy oraz wyobrażeń, jak również w aspekcie kreowania wartości, norm, postaw czy poglądów. Media są uznawane za czynnik w pewnym stopniu determinujący kształtowanie się tożsamości.
Środki masowego przekazu obejmują swoim zasięgiem wszystkie możliwe tematy. Z tego powodu ich głównym zadaniem powinno być przedstawianie prawdy.
Transmisja prawdziwego obrazu rzeczywistości umożliwia ludziom podejmowanie samodzielnych, odpowiedzialnych decyzji. Podstawą tego założenia jest fakt, że niezależne decyzje można podjąć jedynie na podstawie posiadania prawdziwych informacji. Niestety, współczesne media nie są wolne od manipulacji.
„Różnymi kanałami przenika manipulacja w głąb społeczeństwa: w uprawianej polityce, w prowadzonym handlu (reklama), w propagowanej modzie, a nawet w działalności oświatowej i edukacyjnej. Jednakże najbardziej skutecznym kanałem dla działań manipulatorskich są środki masowego przekazu” (Lepa, 1992: 78).
Metody i formy manipulacji medialnej są bardzo różnorodne. Można wyodrębnić następujące rodzaje wpływu medialnego:
▪️wpływ bezpośredni – odbiorca reaguje na komunikat już od momentu rozpoczęcia jego nadawania;
▪️wpływ kumulatywny – jego działanie jest związane z powtarzalnością komunikatu, ze względu na cykliczny charakter mało zauważalne przekazy (np. w serialach) powodują utrwalanie pewnych informacji, czy wzorców;
▪️wpływ podświadomy – odbiorca na początku nie wie, że jest poddany oddziaływaniu, początkowo może być odrzucany przez odbiorcę, jednak wraz z częstotliwością odbioru i upływem czasu ulega mu;
▪️wpływ zewnętrzny – jego działanie odnosi się do wrodzonych dyspozycji ludzi, które są związane z naśladownictwem (Chrzanowska, 2008: 22).
Według J. Fras manipulację w mediach należy rozumieć w sposób potoczny, jako: „niejasny, podstępny, nierzetelny dobór informacji i środków językowych, który ma na celu:
▪️wywarcie wpływu na nastroje, poglądy, opinie innych ludzi,
▪️uzyskanie możliwości kierowania zachowaniem ludzi, aby osiągnąć własne, zamierzone cele i korzyści” (Fras, 1999: 97-99).
Manipulacja realizowana poprzez masowe środki komunikacji dąży do osiągnięcia następujących celów:
▪️odwrócenie uwagi podmiotów manipulowanych od inny wydarzeń, które mogą być bardzo istotne (np. ważne fakty, konflikty, informacje);
▪️budowa oraz wzmacnianie zaufania wobec informacji i przekazów nadawanych wyłącznie przez manipulatorów;
▪️rozbudzanie niepewności wobec przekazów nadanych przez
konkurencyjnych emitentów,
▪️próba ujednolicenia poglądów i opinii odbiorców;
▪️dążenie do ukształtowania wśród odbiorców umiejętności dostosowania się do okoliczności kreowanych przez przekazy (Lepa, 1992: 82).
Głównym celem wieloaspektowych zabiegów, jest nie tylko chwilowe wprowadzenie w błąd, ale utrwalenie u odbiorcy pewnego systemu wartości. Mass media w szeroki sposób oddziałują na życie jednostek oraz zbiorowości.
Techniki manipulacji w mediach… Istnieją różne techniki manipulacji, częściowo zależne od obszaru, w jakim występują. Niektóre są charakterystyczne tylko dla jednej konkretnej płaszczyzny, a część z nich znajduje zastosowanie w wielu sytuacjach. W mediach funkcjonuje szeroki zakres działań, których celem jest wpływanie na odbiorców. M. Iłowiecki wyróżnia następujące zjawiska, metody i efekty manipulacji w mediach:
– ustalanie porządku prezentacji (agenda setting),
– spirala milczenia,
– efekt trzeciej osoby,
– efekt perswazji ukrytej,
– efekt medialnej inscenizacji wydarzeń (Iłowiecki, 2003: 75).
▪️Ustalanie porządku prezentacji dotyczy selekcji informacji, które pojawiają się w mediach. Ze względu na ograniczoną możliwość prezentowana wszystkiego, a zarówno brak takiej konieczności, należy dokonywać wyboru spośród wielu informacji. Optymalnym sposobem doboru przekazów prezentowanych w mediach wydają się kryteria uwzględniające: faktyczną rangę omawianego zdarzenia, rzetelność (rozumiana jako prawdziwość informacji, możliwość ich potwierdzenia, weryfikacji), obiektywizm oraz niezaburzone proporcję między treściami wywołującymi różnego rodzaju emocje. We współczesnych mediach, w szczególności w telewizji, można zauważyć tendencje do prezentowania informacji sensacyjnych, związanych z agresją i przemocą. Często omawiane są różne katastrofy, afery czy nieporozumienia oraz poruszana jest tematyka seksu i postępowania sztucznie wykreowanych idoli.
Media przez przekazy wywołujące szereg emocji powodują, że tworzy się błędne koło. Ludzi interesują prezentowane, niekoniecznie ważne informacje, dlatego pojawiają się one coraz częściej w mediach, aby przyciągnąć coraz większą liczbę odbiorców.
▪️Spirala milczenia dotyczy związku istotności przekazu dla odbiorcy oraz jego opinii na temat konkretnej sprawy z częstotliwością przedstawiania jej w mediach. Ten mechanizm odwołuje się do założenia, że ludzie w znacznym stopniu liczą się z opiniami, które są uważane za opinie większości ludzi. Media mogą prezentować pożądane przez emitenta poglądy tak, aby odbiorcy uważali, że większość społeczeństwa popiera ten przekaz. Konsekwencją takiego postępowania jest powstawanie spirali milczenia. Osoby, które zgadzają się z poglądami prezentowanymi jako poglądy większości, częściej oraz chętniej wypowiadają się na dany temat, niż osoby, których opinie odbiegają od
przedstawianych. Jednostki, których przekonania znajdują się w mniejszości, wolą nie wypowiadać się publicznie. Zaangażowanie jednych (przedstawianych jako większość) oraz milczenie drugich (przedstawianych jako mniejszość) powoduje, że coraz więcej osób nie chce podejmować tematu. Wynika to z przekonania, że ich opinia jest różna od obiegowej. Powstaje wrażenie, że poglądy w społeczeństwie są ujednolicone. Jest to jedynie powierzchowne odczucie.
▪️Kolejnym sposobem manipulacji, który występuje w mediach, jest tzw. efekt trzeciej osoby. Polega na niedocenianiu wpływu mediów na swoje poglądy. Odbiorca może uważać, że inni są bardziej podatni na manipulacje niż on sam. Takie osoby mają osłabioną czujność, a przez to zmniejszoną odporność na oddziaływanie innych podmiotów.
▪️Jedną z najniebezpieczniejszych metod manipulacji w przekazie, nie tylko medialnym, jest perswazja ukryta. Zagrożenie wynika z trudności w jej rozpoznaniu. Przejawia się m.in. poprzez przedstawianie własnych poglądów, opinii jako faktów. W przekazie używane są niejasne, wieloznaczne określenia, próbujące przybierać kształt oczywistych, klarownych oraz prawdziwych. Najwyższą skuteczność użycia tej techniki odnotowuje się w społeczeństwach niedouczonych. Nieprawdziwe poglądy są kreowane jako ewidentne, bezdyskusyjne, podparte dowodami naukowymi. Nadawcy posługujący się perswazją ukrytą sugerują, że ludzie inteligentni, o otwartych umysłach zgadzają się z prezentowanym przekazem. Powoduje to powstawanie wśród odbiorców przeświadczenia, że to z czym zgadza się większość ludzi rozsądnych, mądrych, jest prawdą. W tej technice unika się zwrotów oraz zabiegów, które mógłby spowodować powstanie wątpliwości wśród odbiorców.
▪️Ostatnią wyróżnioną przez autora metodą manipulacji jest efekt medialnej inscenizacji zdarzeń. Należy podkreślić, że etyka zawodu dziennikarza nakazuje przedstawianie wydarzeń dokładnie takimi jakimi są, bez ich zmiany oraz zakazuje tworzenia nieistniejących faktów. Pewne czynniki sprzyjają inscenizacji m.in.: sama rola środka przekazu (w szczególności zauważalne jest oddziaływanie kamery na zmianę zachowania ludzi), zamierzone działania „dla telewizji” (mogą być inicjowane przez uczestników wydarzenia), bądź intencjonalne działania reportera czy twórcy dokumentu (prezentowanie materiału w taki sposób, aby np. wpływać na emocje odbiorców). Efekt medialnej inscenizacji zdarzeń przejawia się przez tworzenie nieistniejących faktów prasowych lub prowokowanie wydarzeń, aby przedstawić je jako rzeczywiste (Iłowiecki, 2003: 75-89).
W literaturze opisywane są również inne sposoby manipulacji medialnej. Część z nich zawiera w swojej charakterystyce elementy odnoszące się do innych strategii manipulatorskich, jednak zostały wyróżnione, jako konkretne metody manipulacji medialnej. News framing jest rozumiany jako fragmentaryzacja. Zjawisko polega na codziennym podziale informacji o wydarzeniach na ważne, czyli te godne pokazania oraz te mniej ważne, których nie trzeba umieszczać w mediach. Ludzie mogą nieświadomie zakładać, że miały miejsce tylko te wydarzenia, które zostały zrelacjonowane. Pozostałe, o których nie wspomniano w mediach, nie są dla nich ważne.
Framing, oprócz selekcji, oznacza również prezentowanie wiadomości z odpowiedniej perspektywy, która ma umożliwić uzyskanie przekazu pożądanego przez nadawcę. Jest to możliwe dzięki zastosowaniu różnych technik manipulacji uwzględniających m.in.:
▪️kolejność – umieszczenie wiadomości na pierwszej kolumnie gazety, w środku czy na końcu,
▪️odpowiednio wybrane cytaty i ich autorzy,
▪️odpowiednią sekwencję zdjęć,
▪️odpowiedni montaż materiału,
▪️odpowiedni opis pod zdjęciem,
▪️odpowiedni tytuł (Lepa, 2000: 75).
Taki sposób prezentacji danych umożliwia przekazanie lub ukrycie wybranych treści.
Ingracjacja, to technika manipulacji polegająca na zwiększaniu priorytetu oraz rangowaniu życzliwości czy sympatii wobec kogoś lub czegoś. Najczęściej stosuje się do tego środki, które mają za zadanie zwiększyć atrakcyjność danego przekazu. Ten typ działania można również zauważyć w kontaktach interpersonalnych.
Inna technika odnosi się do natychmiastowości przekazu. Nadawcy oraz odbiorcy treści traktują informacje jak towary. Bardziej cenny i wartościowy jest towar najnowszy. Natychmiastowe przekazanie go powoduje wzrost jego znaczenia oraz wartości (Lepa, 2000: 122-123).
Z tego powodu występuje również zjawisko odwrotne, polegające na celowym opóźnianiu czy wstrzymywaniu przepływu informacji. Wydarzenia bezstronnie uznawane za istotne mogą być traktowane jako marginalnie ważne. Taki sposób prezentacji danych uniemożliwia odbiorcom rozgraniczenie przekazów ważnych od mniej istotnych (Lepa, 1995: 73).
Przykładem manipulacji jest również pokazywanie jedynie wycinka rzeczywistości. Prowadzi to do zniekształcenia emitowanego przekazu. Wzmocnienie treści następuje przez odwoływanie się do emocji odbiorców, najczęściej wzbudzając emocje negatywne. Wywoływanie uczucia strach, oburzenia czy złości ma na celu odwrócenie uwagi od innych, ważniejszych kwestii.
M. Iłowiecki wskazał na konkretne przykłady działań, które umożliwiają manipulowanie poprzez media. Autor wymienia:
▪️przemilczanie informacji niewygodnych (blokowanie i opóźnianie informacji) – uznawany za najłatwiejszy rodzaj manipulacji; trudność sprawia udowodnienie, że niewygodne dla kogoś fakty zostały celowo przemilczane;
▪️nagłaśnianie informacji niesprawdzonych – jedno z najczęściej występujących działań w polskich mediach; rozpowszechnianie informacji niepewnych, bez zakomunikowania braku ich potwierdzenia;
▪️świadome insynuacje – niepochlebne wyrażanie się o osobach niewygodnych, np. przeciwnikach politycznych, w celu rozpowszechniania oszczerstw, plotek na temat tej osoby;
▪️inwektywy i określenia-utrwalacze – używanie malowniczych, wielobarwnych czy ostrych określeń, aby utrwalić pewnego rodzaju obraz danej osoby, instytucji, wydarzenia;
▪️manipulacja tytułami i „lead’ami” – podkreślanie tytułów, nadawanie im niejasnych znaczeń oraz redagowanie wprowadzeń w sposób, który zaburza sens całego przekazu, działanie podobne do fragmentaryzacji;
▪️metoda przykrycia – próba odwrócenia zainteresowania istotnym tematem czy problemem, poprzez wprowadzanie, wyróżnianie innego sensacyjnego, kontrowersyjnego, bądź ciekawego zdarzenia;
▪️metoda autorytetów pozornych – sztuczne kreowanie osób, których opinie są powszechnie poważane, dzięki częstej ekspozycji tej osoby w mediach, podnoszenie znaczenia „niezależnych” ekspertów przez nieustanne odwoływanie się do ich opinii;
▪️lansowanie amnezji historycznej – propaganda historyczna, często używana w celach politycznych; eliminowanie uciążliwych faktów;
▪️operowanie lękiem, agresją i seksem – posługiwanie się sensacją, przemocą, przekazami wywołującymi negatywne uczucia oraz nadawanie otoczki erotyzmu informacjom dążące do zwiększenia popularność danego środka przekazu;
▪️symulacja obiektywizmu i neutralności – ukazywanie wszystkiego bez pozornie jakiegokolwiek wartościowania np. przedstawianie wypowiedzi osób z różnych ugrupowań politycznych, których poglądy w omawianej tematyce mogą być tożsame;
▪️mieszanie postulatów politycznych z obiektywizacją rzeczywistości– prezentacja sugestii politycznych jako efektu obserwacji rzeczywistości, społeczeństwa czy analizy badań naukowych;
▪️technika schlebiania – wykorzystanie ludzkiej skłonności do bycia próżnym, aby zasugerować pewne pożądane przez emitenta postulaty; obejmuje również działania związane z ingracjacją (Iłowiecki, 2003:113-142).
Podobna klasyfikacja strategii manipulatorskich została przedstawiona w artykule K. Niewiadomskiego oraz I. Zabłockiego. Autorzy wyróżniają następujące działania:
▪️tworzenie wrogów i zagrożeń – próba odwrócenia uwagi od ważnych problemów przez poruszanie tematów emocjonujących społeczeństwo (np. temat aborcji);
▪️gra na emocjach – rozpowszechnianie przekonań, które mogą być krzywdzące mimo, braku empirycznego potwierdzenia np. popularyzacja przekonania o mniejszej kreatywności dzieci, które mają ograniczony kontakt z nowymi technologiami;
▪️inscenizacja – prezentowanie danego problemu przez aktorów, którzy w sposób wyuczony przedstawiają dany problem;
▪️multiplikacja – częste powielanie przekazu, dążące do automatycznego, nieświadomego zapamiętywania danej treści;
▪️dezinformacja – próba zaprezentowania osób lub sytuacji przez pryzmat nierzeczywistego kontekstu;
▪️aktualność informacji (opóźnianie, bądź natychmiastowe przekazywanie informacji) – prezentacja treści w wybranej przez emitenta kolejności;
▪️sondowanie opinii – zbieranie wypowiedzi wśród przypadkowych osób oraz wybór tych, które są tożsame z poglądami badających;
▪️wywoływanie sensacji – próba przyciągnięcia uwagi odbiorców przez prezentacje treści skupiających uwagę, poruszających emocję;
▪️milczenie, czyli pomijanie danych informacji – celowe nieujawnianie pewnych wiadomości, aby zmienić treść przekazu (Niewiadomski, Zabłocki, 2010: 204-205).
Wyróżnione przez autorów działania medialne odnoszą się w szczególności do płaszczyzny edukacji. Powyżej omówione sposoby manipulacji nie wyczerpują spektrum dostępnych i stosowanych metod. Bardzo istotna jest znajomość sposobów wpływu przekazu na odbiorców. Jedynie świadome oraz refleksyjne odbieranie rzeczywistości kreowanej przez media umożliwi, bądź ułatwi, funkcjonowanie wśród zmanipulowanych treści.
Podsumowanie – sposoby radzenia sobie z manipulacją medialną…
Manipulacja jest nieodłącznym składnikiem przekazu medialnego. Liczba metod i technik manipulacji powoduje, że każdy człowiek jest narażony na jej oddziaływanie. Wpływa na ludzi w wymiarze indywidualnym i zbiorowym. Istnieją jednak skuteczne sposoby radzenia sobie z tym zjawiskiem. Przede wszystkim należy wyposażyć społeczeństwo w wiedzę na temat manipulacji.
Efektywnym dzianiem dążącym do osiągnięcia tego może być „podwyższanie poziomu edukacji w społeczeństwie oraz zagwarantowanie wolności wyrażania opinii, przepływu informacji przy respektowaniu prawnych (jasno określonych) norm dla funkcjonowania środków społecznego przekazu” (Harwas- Napierała, 2005: 257-258).
Edukacja, swoboda wypowiedzi oraz przestrzeganie określonych zasad ułatwią uzyskanie odporności na manipulację, w tym oddziaływanie medialne. Umiejętność krytycznego myślenia pozwala na przeciwdziałanie nadużyciom w tej sferze. Jest to możliwe wówczas, gdy w społeczeństwie wzrośnie poziom wiedzy związany z omawianym obszarem. Obrona przed manipulacją jest łatwiejsza dzięki poznaniu technik manipulacyjnych. Posiadana wiedza prowadzi do nabywania pewnego rodzaju odporności psychicznej na procesy manipulacyjne. Rozbudowana oraz zróżnicowana wiedza na ten temat pozwala zauważać jej istnienie w środkach masowego przekazu.
„Rozpoznanie to ułatwia bez wątpienia ukształtowana świadomość medialna, a jednym z jej fundamentów powinna być (…) edukacja medialna” (Januszko- Szakiel, 2010: 213).
W społeczeństwie informacyjnym media odgrywają bardzo ważną rolę. Nie jest możliwe funkcjonowanie w odizolowaniu od nich. A. Lepa wysuwa następujący postulat: „Istnieje pilna potrzeba właściwego wychowania całego społeczeństwa, szczególnie młodzieży, do umiejętnego i dojrzałego korzystania ze środków przekazu” (Lepa, 2010: 206].
Szczególnie istotne jest wyposażanie społeczeństwa w umiejętności refleksyjnego poruszania w przestrzeni medialnej.” (str. 69- 74)
A link do całej książki tu: https://www.medyk.edu.pl/wgrane-pliki/tanas-v.-welskop-w.-red.-mass-media-we-wspolczesnym-swiecie.pdf,
POLECAM GORĄCO.
Zwłaszcza „covidianom”!
Autor: Grażyna Sansara
POLITYWATORY 